|
|
|
|
| |
| تالارهای بحث و گفتگو -> مباحث تخصصی -> استحصال و بهره برداری از آب باران به منظور تامین آب شرب دام و حیات وحش -> سنگ اب |
| نویسندگان |
نوشته‌ها |
| کاربر ناشناس |
| سنگ اب | تاریخ ارسال: 1393/9/5- 21:20 | آخرین ویرایش: 1393/9/24- 08:39 | |
|
|
Not Registered
|
تکنيک های بومی (ايرانی)گامی در نگهداری و استفاده بهينه آب در مناطق روستايي
« سنگ آب»
حسن صادقی يونسی، دانشجوی دوره دکتری رشته جغرافيای دانشگاه ازاد اسلامی مشهد
چکيده:تأمين آب شيرين سالم کافی همواره در نواحی بيابانی و نيمه بيابانی ايران دشوار بوده است.
دامداران سنتی،روستائيان با تفکر و ابداع،مشکل کم آبی را در صحاری ايران با کمک دانش بومی( محلی)حل کرده اند.نگارنده تأکيد می نمايد بسياری از پديده های شگفت انگيز پيشينيان به دليل تحولات سريع اجتماعی – اقتصادی در دهه های اخير، همچون گذشته نيست،اما آنها کماکان می توانند در مراتع مناطق خشک و نيم خشک و در نواحی روستايی، به عنوان راهبرد و موثر در رفع کمبود آب شيرين محسوب می شوند.برخی معتقدند احتمالا به دليل کمبود آب نواحی مرکزی ايران تخليه خواهد شد، پس توجه به اين تکنيک هاو يادگار های گذشتگان گامی در جهت عبور از دوره های خشک سالی نيز می باشد.
کليد واژه: مناطق خشک و نيمه خشک، کوير، سنگ آب
مقدمه: منطقه مورد مطالعه ما، بخش يونسی از شهرستان بجستان می باشد، که نگارنده جهت مشاهدات ميدانی مسافت 230 کيلومتری را طی نموده ام.تعامل سازگارانه ای که اهالی بخش يونسی با تغييرات اقليمی داشته و دارند، هميشه برای نگارنده انگيزه، علت و علل و الگو برداری را فراهم آورده است.
در گذشته های نچندان دور وجودبيش 40 حوض( آب انبار) در نواحی کويری اين بخش، وجود بندی ها وجود سنگ آب، چاه های مالداری و استفاده غير مستقيم از آب کال شور در زراعت ودامداری مرا به انديشه وا داشته است.
مسأله:
با بررسی به عمل آمده مشخص گرديد،تنها راه تهيه آب شرب در چنين مناطقی جمع آوری آب باران می باشد.بطوريکه در يک کارگروهی جوانان در پايان مهر ماه اقدام به تميز کردن سنگ اب ها می نموده اند تا هم ظرفيت بيشت و هم اب گواراتری در سنگ ابها ذخيره گردد.(مصاحبه با اهالی)
اين مورد حتی در شعر شاعران،و در فرهنگ عامه اهالی، در نغمه ها و سرودها و مراسم آئينی نيز نمود پيدا کرده است.بهبود منابع آب در هنگام دامداری بخش يونسی،ارزش چراگاهی آنها را بالا می برد و استفاده کاملتر از علوفه موجود آنها را مسير می سازد.
روش های انجام اين کار عبارتند از:
1- حفر و ساخت چاه، مخزن،آب انبار، تلخ(استخر)، سدهای کوچک( بندی ها) و سيستم های جمع آوری آب باران
2- نوسازی، احياء، نگهداری از سازه های فوق
3- تشويق اشتراک عادلانه منابع آب در دسترس و تسهيلات حمل و نقل آب
پيشينه تحقيق
نمونه های سازه ها بومی جمع آوری آب باران در 400 سال پيش در صحرای نقب (Negev Desert) وجود داشته است.بکارگيری سازه های ابتکاری تأمين آب از باران،امکان زندگی را با حداقل بارندگی برای انسان فراهم می سازد.ايران جزء مناطق خشک و نيمه خشک محسوب می شده است، و از دير باز با مشکل کم آبی مواجه بوده است.محدوده مورد مطالعه نيز در استان خراسان از کم بارش ترين نقاط محسوب می گردد.احتمالاً جمع آوری آب باران برای مصرف آنان،شرب حيوانات،رهگذران و زائران و مصارف کشاورزی، از قرنها پيش رايج بوده است.بطوری که حوض سواردرتاريخی نامعلوم ساخته شده است. در يک کلام دانش بومی می تواند مکمل دانش رسمی باشد.در مقطعی پس از پيروزی انقلاب شکوهمند اسلامی جهاد سازندگی با مرمت وبهسازی اب انبار ها و نصب شير بخشی از کاستی اب شرب اهالی مرنديز و يونسی را تامين می نمود،به اين شکل که با تانکر اب از زين اباد بجستان و روستای سريده به حوض پيش روستای مرنديز حمل می شد وفردی بنام(مرحوم) حسن بيدل در ازای اخذ وجه به تقسيم ان مبادرت می نمود .و در حال حاضر ازقندکاشمر تامين کننده اب شرب يونسی و مارانديزاز طريق انتقال( توسط لوله) می باشد.
هدف:
نوشتار حاضر ضمن معرفی تکنيک های بومی جمع آوری و مصرف آب در بخش مورد نظر(مديريت منابع اب)، به ارائه راه های بهينه سازی و توسعه بکارگيری آنها برای تأمين آب در نواحی خشک و کويری برای مصرف انسان وشرب دام، می پردازد.
سنگ آب: که در گويش محلی(سنگ آو) گفته می شود، در بين اهالی، خصوصاٌ دامداران که دام خود را برای چراندن و استفاده از علوفه و مراتع به نواحی مرتفع ارتفاعات زهيلی،کوه آب دلی (آو دلی)، کفتار کوه ، وکوه دريايی می برند و يا در ايام تعطيلات، خصوصاً عيد نوروز خانواده ها جهت تفرج در حوالی همين سنگ آب ها اجتماع می کنند ،يک معنای اميد بخش و يک فضای دوست داشتنی را تداعی می کند .واژه سنگ آب، واژه ای کاملاً آشناست و گاه سنگ اب ميشی و سنگ ابستان را در بين اهالی يونسی ومرنديز می شنويد که معنای ان سنگ اب بسيار بزرگی است که اگ چوپان غفلت کند ميش (گوسفند اش) در صورت سقوط در اين مکان تلف می شود و درنگاه خوشبينانه تر می توان گوسفندان (ميش) را در اين مکان شستشو داد، و اصطلاح سنگ ابستان تعداد زياد سنگ ها در ارتفاعات وپای کوههای کفتار کوه مد نظر اهالی می باشد . سنگ آب، حفره های طبيعی در داخل سنگ ها و صخره های کوهستانی است که پس از بارندگی،آب باران را در خود نگه می دارند. از اين آب برای شرب انسان و دام استفاده می شود. معمولاً منابع آب در بخش يونسی برای مصارف شرب انسان و دام، محدود است و لذا سنگ آب برای مدت زمانی کوتاه نياز آبی دام و دامدار را برطرف می سازد.بنابراين،سنگ آب در اين مناطق از ارزش زيادی برای دامداران برخوردار است و موجب می شود تا دام به چريدن علوفه قسمت هايی از مراتع قادر شود که اين پديده وجود دارد.
اجزاء و روش ساخت:سنگ آب به طور طبيعی به وسيله فرسايشی در اثر تغييرات دما و ريزش آب بر روی سنگ و يا کنده شدن تکه های سنگ از سنگ مادر ايجاد می شود،يا در کف آبراهه ها که به سنگ مادر رسيده است، يک برآمدگی طبيعی يا ناشی از رسوبات منجر به معکوس شدن شيب و در نتيجه جمع شدن آب در پشت آن می شود،انسانها در ساخت سنگ آب ها دخالتی ندارند.سنگ آب ها در مناطق مختلف جنوب بخش يونسی پراکنده هستند و بسته به جنس سنگ آنها، تعداد سنگ آب ها متفاوت است و معمولاً در سنگ هايی که خاصيت فرسايش پذيری بيشتری دارند،تعداد زيادتری از آنها مشاهده می شوند.ابعاد سنگ آب ها متفاوت بوده و اشکال آنها نيز به صورت نا منظم است.دسترسی به انها نيز متفاوت است،بخشی در کنار جاده بجستان به يونسی و برخی در مسيرهای بدون راه دسترسی(کوره راه) قرار دارند.
به طور عمومی سنگ آب هايی از اهميت بيشتری برای روستائيان مرنديز،سردق،فخرآباد و اهالی شهر يونسی از اهميت بيشتری برخوردارند که دارای قطر دهانه 10 تا 100 سانتی متر و به عمق 5/0 تا 2 متر هستند.
فصل،نحوه بهره برداری و ظرفيت
بهره برداری از سنگ آب ها بيشتر هنگام حضور دامداران محلی در مراتع و در طول فصل بارندگی و معمولاً از مهر ماه تا فروردين است.دامداران و صاحبان معادن، مرغداری ها و غارنوردان(گردشگران) در طول مسير از آب اين سنگ آب ها برای رفع تشنگی خود و دامها استفاده می کنند.قابليت اتکاء دامدار و رهگذران برای رفع نياز آبی دام محدود است،بعد از بارندگی تعداد اين قبيل سنگ آب ها زياد تر است اما آب آنها در صورت کم عمق بودن تبخير می گردد.در خصوص سنگ آب های عميق دامداران آب ها را معمولاً با کاسه و گاه سطل برداشت می کنند.اهالی معمولاً با گذاشتن قطعات سنگ يا بوته های خشک شده، از افتادن خاشاک در آن و آلوده شدن آنها به وسيله حيوانات جلوگيری می کنند.گنجايش آبی سنگ آب ها از يک کف دست تا 2 متر مکعب متفاوت است.در صورت استفاده از يک سنگ آب يزرگ با گنجايش 2 متر مکعب، هريک از آنها برای 133 نفر/ روز يا 400 واحد رأس/ روز کافی است.وجود غار های متعدد در نزديکی سنگ اب ها، برای باستان شناسان و محققان علوم زمين سئوالاتی را ايجاد می نماييدکه فرصت پرداختن به اين مهم را به محققان ديگر واگذار می نماييم.
بهينه سازی سنگ آب با کمک برهمکنش دانش بومی و رسمی
1- تقويتی: رفع موقت نياز آبی دام در مراتع در طول فصل بارندگی و تاثير برروند رو به رشد جذب گردشگران که برای رصد ستارگان و بازديد از ابنيه تاريخی و غارنوردی و ديدن درياچه نمک به اين منطقه سفر می کنند.
2- تکوينی: اين سازه نمی تواند نياز آبی دام را برای طولانی مدت رفع کند و امکان آلوده شدن آب با مواد خارجی وجود دارد.(تصوير خفاش تلف شده در يک سنگ اب)و از سوی متاسفانه سنگ اب های رو به قبله با عمليات معدن کاری در حال تخريب می باشند.
3- تعديلی: با توجه به پراکندگی و تنوع سنگ آب های موجود در مراتع و ميزان اتکای محدود به آنها برای تأمين آب مورد نياز دام و انسان،توجيه سرمايه گذاری برای بهينه سازی اين سازه مشکل به نظر می رسد.فقط می توان برای آن دسته از سنگ آب هايی که دارای حجم نسبتاً کافی هستند و برای شرب انسان نيز با اهميت اند، تمهيداتی برای بهينه سازی آنها ارائه کرد.تجربه خوب مشارکت اهالی وارگانهای بخش در پاکسازی غار ها واحيای رسوم گذشتگان در پاکسازی حوض ها وقنوات و سنگ اب ها نيز می تواند در بهينه سازی منابع ابی موثر باشد
الف- اصلاح شکل ظاهری سنگ آب به طوری که آن را به شکل يک آب انبار سنگی در آورد.
اين کار برای مناطق حساس و بحرانی از لحاظ کمبود آب که دارای دامنه های صخره ای هستند امکان پذيرتر است، قرار دادن سايبان مناسب بر روی سنگ آب تا از تبخير آب آن کاسته شود و افزايش تعداد آنها در برخی از ارتفاعات يونسی که احداث آنها مستلزم هزينه و کار طاقت فرسا نباشد.ضمناوجود فسيل (سنگواره)مجاور سنگ ابها،فرصتی استثنايی برای دانشجويان ومحققان علوم زمين محسوب ميگردد...که به انجام مطالعات خود بسط و گسترش بيشتری بدهند
ب- جهت تحقق موارد فوق می توان از انجمن غارنوردی، دهياران روستا، شورای اسلامی شهر و روستا و خصوصاً بخشداری منطقه مساعدت گرفت.اگرانچه درهمايش های گناباد شناسی و بجستان شناسی توسط نگارنده در خصوص اب انبارها(حوض ها) بيان گرديد پيگيری شده بود امروز بخشی از ميراث گذشتگان و سرمايه های که بر اثر پديده وقف انجام شده بود از بين نمی رفت.چرا گرايش به کشت زعفران و انار بسوی کاشت درخت پسته تغيير پيدا کرده است و پاسخ مشخص است – معضل کاهش منابع اب.اميدواريم با توجه ومديريت منابع اب قدم کوچکی درپيشرفت وتعالی مناطق روستايی برداريم.
|
| برگشت به بالای صفحه |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
