آب را با قدرت  تمام  از دل زمین بیرون می کشد.  صدای چاه موتور تمام دشت را پر کرده است. آب بیرون مکیده شده راهی مزرعه ای می شود که هنوز به همان روش سنتی آبیاری می شود. در واقع بیش از 2 ماه است که چاه موتورهای دشت های کشور روشن شده  و شیره جان سفره های آب زیرزمینی را با شدت می مکند و این روال ادامه دارد تا اول آذر ماه هر سال و تا آن زمان خدا می داند که باز سفره های آب زیر زمینی چقدر پایین تر می رود و بحران بی آبی شدیدتر می شود و در این عرصه افزایش روزافزون تقاضا و قیمت بسیار پایین استحصال آب کشاورزی، صرفه جویی و مصرف بهینه سیری چند؟ هر کشاورزی فقط به فکر محصول خود و افزایش برداشت آب است و بس. اشتباهی که به زودی دودش ابتدا  به چشم خود او می رود ولی نمی توان همه تقصیر را به گردن کشاورز انداخت؛ متأسفانه در این بین مسئولان و قانون گذارانی هم که نرخ آب کشاورزی را تقریبا رایگان اعلام کرده  و فرهنگ سازی مناسبی برای استفاده بهینه از این آب انجام نداده اند، بی تقصیر نیستند.

 آب 100 تومانی رایگان! 

همین چند روز پیش بود که سرپرست معاونت امور آب و آبفای وزارت نیرو اعلام کرد که قیمت تمام شده آب کشاورزی به طور متوسط در سال 92 بیش از صد تومان در هر متر مکعب است."علیرضا دائمی" با بیان این که  هم اکنون کمتر از یک دهم قیمت تمام شده آب کشاورزی از کشاورزان دریافت می شود به ایسنا می گوید: هم اکنون قیمت آب کشاورزی بین ۴ تا ۷ تومان برای محصولات مختلف است که کمتر از یک دهم قیمت تمام شده است.وی با اشاره به مصرف آب زیاد در بخش کشاورزی در کشور اظهار می کند:  هم اکنون برداشت از آب های زیرزمینی به صورت رایگان صورت می گیرد و میزان به کارگیری آب های سطحی نیز  قابل تصور نیست.سرپرست معاونت امور آب و آبفای وزارت نیرو اضافه می کند: قیمت آب کشاورزی براساس مطالعات سال90 ، 85 تومان است که با در نظرگرفتن ۲ مرتبه افزایش 25 درصدی نرخ ها در سال92 قیمت تمام شده به بیش از صد تومان می رسد.وی با اشاره به این که قیمت آب تا پایان برنامه پنجم باید به نرخ واقعی برسد، می گوید: افزایش قیمت آب باید به صورت پلکانی و با رعایت شرایط مردم باشد.  نگرانی فعلی از این است که اجرای برنامه، سبد اقتصادی مردم را محدودتر کند بنابراین با احتیاط قیمت آب باید به هزینه تمام شده برسد اما بالاخره این کار انجام می شود.وی اواخر سال گذشته پیشنهاد کرده بود که قیمت آب کشاورزی تا پایان سال 92 به نصف قیمت واقعی افزایش یابد. اما یک کشاورز در خراسان رضوی این ادعا را رد می کند و می گوید: قیمت هر متر مکعب آب برای کشاورزانی که از چاه های دارای کنتور استفاده می کنند  حدود 50 تومان تمام می شود."کرم ا. . . مقیسه" توضیح می دهد: سازمان آب برای بیش از 60 درصد چاه های پروانه دار استان کنتورهای هوشمند نصب کرده و کشاورزان برای استفاده از این چاه ها باید کارت شارژ بگیرند که معمولا میزان شارژ آن با قیمت های دولتی هر متر مکعب حدود 10 تومان فقط کفاف یک سوم نیاز کشاورزان را می دهد و ناچارند بقیه نیاز خود را به صورت آزاد برداشت کنند که با احتساب جریمه تعلق گرفته هر مترمکعب حدود 50 تومان برای ما تمام می شود.وی متذکر می شود: این درحالی است که هزینه برداشت آب از چاه های غیر مجاز فقط محدود می شود به هزینه سوخت و پمپاژ که حداکثر 4 تا 5 تومان برای هر مترمکعب است.

 خطر جدی است 

آب های زیرزمینی ایران که سال هاست به صورت بی رویه مورد بهره برداری قرار می گیرد، یک سرمایه بین نسلی است که هر سال نگرانی درباره آن، بیشتر می شود. بیش از 90 درصد آب های زیرزمینی ایران در بخش کشاورزی مصرف می شود در حالی که به عقیده کارشناسان باید برای زراعت از آب های روان سطحی بیشترین استفاده را کرد.سال گذشته، نشریه "نشنال جئوگرافیک" طی گزارشی از بحران کم آبی در ایران اعلام کرد: به دلیل برداشت بی رویه طی 15 سال گذشته 5/7 متر از سطح آب های زیرزمینی ایران کاسته شده است. به گزارش این نشریه، رشد چشمگیر تقاضا و مصرف آب که موجب شده تا میزان بهره برداری و استحصال از منابع آبی زیرزمینی ایران بیشتر و سریع تر از تجدید و احیای آن ها شود، خسارات زیادی را به زمین های کشاورزی این کشور وارد کرده است . بر اساس برآوردهای آماری، سطح آب های زیر زمینی ایران طی 15 سال اخیر به طور میانگین هر سال نیم متر کاهش داشته است. با پایین رفتن سطح آب، خاک و زمین های کشاورزی حامی خود را از دست داده و این مسئله موجب افزایش رانش زمین و نشست آن شده است."مسعود شاهی عرب" مدرس دانشگاه و کارشناس ارشد آبیاری در این باره می گوید: اکثر مناطق ایران خشک است و فقط 10 درصد کشور، باران کافی برای تامین تقاضا را دریافت می کند. بقیه مناطق ایران برای تامین تقاضای آب خود نیازمند منابع آبی زیرزمینی هستند . حدود 50 درصد آب مورد نیاز ایران از طریق سفره های زیر زمینی تامین می شود. اما در برخی مناطق کویری، آب بسیار بیشتری از سفره های زیرزمینی استحصال می شود. به عنوان مثال در قم که شهری کنار کویر است، ۲ برابر مقدار میانگین کشوری، آب از سفره های زیرزمینی برداشت می شود. ارتفاع آب سفره ها هر سال، یک متر پایین تر می آید و به همین دلیل، آب این شهر شورتر از قبل می شود. وی اضافه می کند: از سوی دیگر، حفر صدها هزار چاه غیر مجاز در کشور، باعث تشدید پایین رفتن سطح سفره های زیرزمینی شده است. تا کنون هیچ آمار دقیقی از تعداد چاه های غیرمجاز و مجاز در کشور توسط متولیان امور در وزارت نیرو اعلام نشده است، به همین دلیل نیز آماری که تا کنون در این باره ارائه شده به شدت  تناقض و تضاد دارد. برخی کارشناسان از 430 هزار حلقه چاه غیرمجاز فعال در کشور خبر می دهند و مسئولان تعداد آن ها را کمتر از این رقم  اعلام می کنند.شاهی عرب اضافه می کند: علاوه بر این غیر قابل محاسبه بودن میزان برداشت از چاه های مجاز هم به دلیل نبود کنترل حجم آبی که در این بخش استخراج و مصرف می شود موجب شده است که در مورد چاه های مجاز نیز نظر درست و کارشناسی شده ای در میان نباشد. با این همه آن گونه که از آخرین آمار اعلام شده توسط شرکت مدیریت منابع آب ایران وابسته به وزارت نیرو مشخص می شود، برداشت آب از طریق چاه های غیرمجاز 3.4 میلیارد مترمکعب در سال و کل برداشت چاه ها 5 میلیارد مترمکعب است.  با این حال، بر اساس مصوبه مجلس مبنی بر ارائه مجوز به همه چاه های حفر شده تا پیش از سال 1385 قرار است با اجرای طرح ساماندهی، تکلیف 103هزار حلقه چاه شناسایی شده که مشمول این قانون می شوند مشخص  شود.

 کنتورهای هوشمند 

این در حالی است که برق دار کردن چاه های کشاورزی و نصب کنتورهای هوشمند به عنوان جدیدترین راهکاری است که دولت برای این منظور در نظر گرفته و قرار است در کشور به طور کامل اجرایی شود. هرچند  ظاهرا قضیه"آفتابه و لگن" است. زیرا نصب کنتور هوشمند برای آب تقریبا رایگان کاری عجیب است، ضمن آن که ظاهرا به علت کاهش اعتبارات عمرانی در این بخش، کار نصب کنتورهای هوشمند در کشور بسیار کند و حتی در مواردی متوقف شده است.البته  به ادعای مسئولان، به منظور نصب کنتورهای هوشمند برق برای چاه ها قرار بود تعداد کل چاه ها از 25 هزار مورد به 94 هزار چاه افزایش یابد. به صورت کلی در این بخش تا پایان سال 1390، برای 11 هزار و 778 چاه نصب قطعی کنتور هوشمند برق انجام  یا  به شرکت های برق تحویل شد، از کل 26 هزار کنتور هوشمند برق خریداری شده نیز فقط 6 هزار کنتور باقی مانده است.اما به گفته مهندس"طاهری"معاون طرح و توسعه آب منطقه ای خراسان رضوی، به علت کاهش اعتبارات طرح "تعادل بخشی"که یک طرح عمرانی است  و نصب کنتورهای هوشمند که زیر مجموعه آن است، سرعت نصب این کنتورها پایین آمده است.وی البته از قیمت بسیار ناچیز و حتی رایگان آب کشاورزی گلایه مند است و می گوید: پیش از مصوبه مجلس در حدود سال 1384، مبلغ ناچیزی به عنوان حق نظارت از بهره برداران آب سفره های زیرزمینی گرفته می شد که ناگهان پیشنهاد برخی نمایندگان برای رایگان شدن آب مصرفی بر اساس میزان مجاز پروانه بهره برداری هر چاه، تصویب و به قانون تبدیل شد. از آن زمان با وجود اعتراض های کارشناسان دلسوز و متولیان آب کشور متأسفانه هنوز این قانون اجرا می شود و به علت  رایگان بودن آب، کشاورزان هیچ توجهی برای صرفه جویی یا افزایش بهره وری آب نمی کنند.طاهری تأکید می کند: با این مصوبه منابع آب زیرزمینی سال هاست که به تاراج می رود و خطر بزرگی همه مردم و به ویژه خود کشاورزان را تهدید می کند. خطری که شاید اکنون آن را درک نمی کنند. ما برای کاهش این خطر بارها درخواست کرده ایم که برای آب کشاورزی نرخ عادلانه ای تعیین کنند و برای آن که این شبهه پیش نیاید که ما قصد کاسبی داریم، این مبلغ را به افراد نیازمند و مراکز خیریه بدهند ولی آب را رایگان حراج نکنند.وی می گوید: بروید ببینید آیا کشور دیگری هست که آب را رایگان به کشاورزان واگذار کند؟ آیا کشوری هست که نسبت به این ماده ارزشمند تا این حد بی تفاوت باشد؟از وی در باره جریمه ای که برای برداشت آب بیش از حد مجاز از کشاورزان اخذ می شود  می پرسم. طاهری می گوید: اگر کشاورزی به صورت غیر قانونی بیش از حد مجاز پروانه بهره برداری اش آب برداشت کند مبلغی جریمه می شود که آن قدرها نیست.همکار وی، مهندس"کیخسروی"معاون حفاظت و بهره برداری آب منطقه ای خراسان رضوی در باره این جریمه می گوید: روال کار این است که اگر کشاورزی بیش از حد مجاز از چاه آب برداشت کند، برایش پرونده تشکیل می دهیم و طرح دعوی می کنیم. سپس کارشناسان دادگستری موضوع را بررسی می کنند و معمولا حدود یک دهم هزینه واقعی را به عنوان جریمه تعیین می کنند که همین مبلغ ناچیز هم برخی موارد در دادگاه بخشیده می شود. در حالی که از نظر ما حداقل جریمه این افراد باید هزینه بازتولید همان میزان آب در سفره های آب زیرزمینی باشد.از وی در باره موفق بودن طرح کنتورهای هوشمند در استان می پرسم، کیخسروی می گوید: اجرای طرح بسیار موفق بوده ولی به دلایلی که مطرح شد، تأثیر اقتصادی آن چنانی بر روند مصرف آب نداشته مگر از بعد روانی آن هم به این خاطر که قطع آب چاه و وصل مجدد آن زمان بر است و کشاورزان متضرر می شوند بنابراین ترجیح می دهند کاری نکنند که به قطع موقت آب منجر شود.

 و همچنان کشاورزی سنتی 

بی شک آب، کیمیای کشاورزی و الفبای توسعه است اما  آبی که سالانه در  سفره های زیرزمینی جمع می شود خیلی کمتر از میزان برداشت سالانه ای است که از این منابع آبی و حتی آب های سطحی می شود. در این بین متأسفانه آبیاری به روش سنتی بر مشکل افزوده  و تلاش های مسئولان برای توسعه آبیاری تحت فشار هنوز به نتیجه مطلوب نرسیده است.عرب شاهی، کارشناس ارشد آبیاری در این باره می گوید: هم اکنون در بخش کشاورزی، بیش از ۸۰ درصد اتلاف منابع آب مورد نیاز در امر مزرعه داری ناشی از  عدم به کار گیری فناوری های پیشرفته آبیاری است که اگر این وضعیت بدون آینده نگری و عواقب نگری ادامه یابد، باید با کشاورزی وداع کرد.وی تأکید می کند: فراموش نکنیم که هر قطره آب، عامل کلیدی در توسعه پایدار است و امروزه مولفه مهمی در قدرت اقتصادی و سیاسی دولت های جهانی است و تنها راه گذر از بحران کم آبی، صرفه جویی با استفاده از روش های نوین آبیاری مانند قطره ای، بارانی، کوزه ای، تراوا زیرزمینی و … است که با تأثیرگذاری بسیار بالا منجر به اصلاح الگوی مصرف می شود.از وی دلیل بی رغبتی کشاورزان را برای احداث سیستم های آبیاری نوین، با وجود تسهیلات دولتی می پرسم. عرب شاهی در پاسخ می گوید: دلیلش واضح است. تا زمانی که آب کشاورزی تقریبا رایگان به دست کشاورز برسد و هزینه ای برای آن نپردازد، قدرش را نمی داند و دلیلی برای صرفه جویی هم نمی بیند.وی متذکر می شود: البته ما نمی گوییم به یک باره قیمت واقعی این آب را از کشاورز بگیرند و این تنها راه است. موضوع این است که در کنار راهکارهای دیگر، افزایش تدریجی یا پلکانی یا کاهش سهمیه برداشت آب، راهکاری است که باید مورد توجه قرار گیرد."حسن جواهری" کارشناس کشاورزی نیز درمورد وضعیت کشت زمین در ایران و مطابقت آن با اصول کشاورزی مدرن و پیشرفته در جهان، می گوید: تا زمانی که شیوه و وسایل و ماشین های کشاورزی در ایران به همین شکل سنتی و عقب مانده باشد هیچ امیدی برای بهبود وضعیت کشاورزی و بهینه سازی مصرف آب در کشور نیست، باید روش های نوین کشاورزی جایگزین روش های سنتی و قدیمی شود.این کارشناس می افزاید: کشاورزی سنتی و بی برنامه نفس منابع آب کشور را گرفته  و در حال نابودی این منابع است، به اعتقاد من دولت باید با اتخاذ تصمیم های تشویق آمیز و در عین حال به شدت سخت گیرانه کشاورزان را وادار به رفتن به سمت روش های نوین آبیاری و کشاورزی کند، چرا که هدر رفت آب در بخش کشاورزی ما بیشتر از 80 درصد است و این یعنی فاجعه مطلق.این کارشناس همچنین به تبعات هدر رفتن منابع آب و تاثیر آن بر زیست بوم کشور اشاره می کند و می گوید: در برخی از کشورهای جهان با حداقل منابع آب بیشترین بهره وری از کشاورزی صورت می گیرد، اما در کشور ما حتی در نقاطی که میزان بارش ها و منابع آبی در حد مطلوبی قرار دارد هیچ استفاده مناسبی از آن نمی شود، تنها دلیل این کار نیز کشاورزی سنتی و بی برنامه در کشور است.این در حالی است که یک عضو کمیسیون کشاورزی مجلس با تأکید بر لزوم توسعه آبیاری قطره ای و مکانیزه در بخش کشاورزی کشور معتقد است: این موضوع با هزینه 3 تا 5 هزار میلیارد تومان اجرایی خواهد شد."یونس اسدی" می گوید: اگر چه اصلاح سیستم های آبیاری طی چند سال گذشته در کشور انجام شده اما باید با سرعت بیشتری انجام گیرد.  کشاورزی کشور باید هرچه زودتر از روش سنتی به مکانیزه تبدیل شود چرا که زمین های ایران توانایی بسیار زیادی دارد و بسترهای مناسبی برای پیشرفت در آن فراهم است که این قابلیت ها به سرعت باید مورد استفاده قرار بگیرد. وی ادامه داد: تأمین نقدینگی کشاورزان یکی از مواردی است که برای اجرای مکانیزاسیون و افزایش بهره وری ضروری است و بانک ها نیز در ارائه تسهیلات نباید سخت گیری کنند. این عضو کمیسیون کشاورزی مجلس خرده مالکی را نیز یکی از موانع مهم توسعه آبیاری نوین می داند و می گوید: مهم ترین اولویت دولت جلوگیری از تجمیع اراضی در بخش کشاورزی است که به این موضوع در همه دوره ها باید به طور ویژه توجه شود.

 پیش نویس جدید تعرفه آب کشاورزی  

تازه ترین اقدامات وزارت نیرو در زمینه واقعی شدن قیمت آب و دست یابی به پیش بینی 5 ساله قانون هدفمندی یارانه ها به منظور افزایش سالانه قیمت آب بها تا رسیدن به قیمت واقعی، نشان می دهد که این وزارتخانه با پشت سر گذاشتن یک مرحله افزایشی در سال اول اجرای هدفمندی یارانه ها پی گیری های فراوانی را تا بالاترین مراجع مربوط برای واقعی سازی قیمت آب انجام داده است.به گزارش مهر، هم اکنون طبق محاسبات وزارت نیرو قیمت تمام شده هر مترمکعب آب در شبکه های آبیاری و زه کشی مدرن کشاورزی که باید به آن دست یافت 1740ریال، در شبکه های نیمه مدرن 1000ریال و در شبکه های سنتی نیز به ازای هر مترمکعب 500 ریال است.وزارت نیرو برای دست یابی به قیمت تمام شده آب در بخش کشاورزی، یک سناریوی 3 بندی را با عنوان پرداخت یارانه آب کشاورزی مطرح کرده است که در بند اول آن اعمال قیمت تضمینی محصول و خرید آن و در بند دوم نیز پرداخت به صورت پاداش تولید بیشتر و در بند سوم پرداخت مستقیم یارانه آب به کشاورز مطرح شده است.عملکرد مربوط به ارائه پیشنهاد پرداخت یارانه آب کشاورزی در سال 90 نشان می دهد که پی گیری ها منجر به تهیه پیش نویس ابلاغیه تعرفه آب کشاورزی با لحاظ شرایط جغرافیایی، نحوه استحصال، نوع مصرف و کیفیت آب و همچنین تدوین الگوی مربوط در انطباق با مفاد ماده 3 قانون شد.پیشنهاد متوسط نرخ آب از منابع سطحی به میزان 120 ریال و از منابع زیرزمینی به میزان 100 ریال در هر مترمکعب برای اصلاح در لایحه بودجه سال 91 نیز توسط وزارت نیرو ارائه شده بود.در هرحال باید توجه داشت که اجرای طرح های آبیاری نوین  در رونق و توسعه بخش کشاورزی و بهره وری و بهینه کردن مصرف آب در این بخش به تنهایی کافی نیست و ایجاد شرکت های سهامی به زراعی، الگوی کشت مناسب در هر منطقه به تناسب وضعیت آبی و خاکی، ارتقای دانش کشاورزان و مانند آن از جمله ضروریاتی است که باید هم زمان مورد توجه کشاورزان و مسئولان قرار گیرد.
منبع : روزنامه خراسان - مورخ سه شنبه 21 خرداد 92